Zasady śpiewu w czasie Eucharystii a treści śpiewników
Ks. Emanuel Stańczyk
Zasady śpiewu w czasie Eucharystii a treści śpiewników
Śpiew w czasie Mszy św. jest integralną częścią liturgii, a nie tylko ozdobą[1]. Teksty śpiewane, melodię i sposób wykonywania regulują przepisy liturgiczne. Śpiewniki zawierają teksty i melodie, z których mamy zamiar korzystać w czasie obrzędów liturgicznych. Nie zawsze jednak korzystanie z nich w czasie Eucharystii jest zgodne z zasadami.
Mszał i Lekcjonarz nie podają wszystkich śpiewów wykonywanych w czasie Eucharystii ani melodii do nich. Podają je księgi liturgiczne i śpiewniki. Te pierwsze zawierają teksty i melodie zatwierdzone przez Stolicę Apostolską. Te drugie najczęściej są aprobowane przez Konferencję Episkopatu lub władzę diecezjalną[2]. W zależności od rodzaju śpiewu, jest określony podmiot, który może zatwierdzić tekst czy melodię:
• Śpiewy Obrzędów Mszy św., odpowiedzi i aklamacje ludu – teksty do nich są podane w Mszale i nie wolno ich zmieniać, a Konferencje Episkopatów winny zatwierdzić dla nich melodie[3].
• Śpiewy na wejście, przygotowanie darów i komunię – ich teksty mają być zatwierdzone przez Konferencję Episkopatu[4], również melodie, choć nie jest na to kładziony duży nacisk[5]. W Polsce wystarczy, by były zatwierdzone przez władzę diecezjalną[6] [7].
• Teksty czytań powinny pochodzić z Lekcjonarza1, a teksty psalmu i wersetu do aklamacji przed Ewangelią – z Lekcjonarza lub Graduału[8]. Melodie zaś winny być zatwierdzone przez Konferencję Episkopatu[9] (w Polsce wystarczy, że przez władzę diecezjalną)[10]
• Teksty tropów, modlitwy wiernych oraz wprowadzeń do aktu pokuty i Modlitwy Pańskiej są pozostawione do przygotowania na konkretną celebrację (choć ich przykłady można znaleźć w Mszale), bez wymogu ich zatwierdzania. Jednakże melodia dla tych tekstów powinna być zatwierdzona przez Konferencję Episkopatu[11].
Księgi liturgiczne
Sobór Watykański II postawił zadanie zbadania i poprawienia ksiąg liturgicznych[12]. Należą do nich także księgi śpiewu gregoriańskiego. Aby umożliwić wykonywanie melodii gregoriańskich przez mniej zaawansowany zespół, zalecono wydanie śpiewów zawierających łatwiejsze melodie[13]. W 1964 r. wydano w Watykanie Kyriale simplex, a trzy i później Graduale simplex[14]. Do drugiego wydania Graduale Simplex (1975 r.)[15] włączono już Kyriale Simplex. GS podaje wybrane śpiewy Ordo missae[16], proste śpiewy części stałych[17], proste śpiewy Proprium missae (co stanowi część zasadniczą)[18], a w „Dodatku” [19] zawiera śpiewy na pokropienie, melodie modlitwy wiernych, śpiewy na Komunię świętą i inne oraz Litanię do Wszystkich Świętych. W części zasadniczej GS śpiewy Proprium missae (rozumiane w znaczeniu ścisłym[20]) obejmują: antyfonę z psalmem na wejścia, psalm responsoryjny, sekwencję, psalm allelujatyczny, Alleluja z wersetami, tractus, antyfonę z wersetem na Wielki Post, antyfonę z psalmem na Offertorium i antyfonę z psalmem na Komunię. Śpiewy Proprium missae są podane w konkretnych zestawach, uporządkowanych najpierw według okresów liturgicznych, następnie według mszy o świętych, a dalej według mszy wspólnych, obrzędowych, wotywnych i w szczególnych potrzebach. Na końcu są podane tony wspólne do Gloria Patri, Alleluja i psalmów responsoryjnych. Śpiewy podane do okresów roku liturgicznego w większości nie są przyporządkowane konkretnego dnia, lecz zostawione do wyboru na różne dni danego okresu. Np. na okres zwykły podano osiem zestawów, spośród których można wybrać jeden na daną niedzielę lub dzień powszedni.
Przed Soborem Watykańskim II śpiewy gregoriańskie na Mszy św. wykonywano posługując się antyfonarzami, graduałami albo księgą zawierającą zbiór śpiewów różnych oficjów – Liber Usualis2‘. Ustalone na soborze zasady odnowionej liturgii sprawiły, że należało dostosować do nich przedsoborowe księgi ze śpiewami. Zasadniczo nie było potrzeby zmieniania tych śpiewów na inne, tylko przyporządkowania ich do odnowionego Ordo missae, formularzy i nowych norm kalendarza. W tym celu wydano Ordo Cantus Missae najpierw w 1973 r., a ponownie w 1987 r.22 Księga ta w części zasadniczej do poszczególnych formularzy mszy św. podaje tytuły tych śpiewów Proprium missae23, które można znaleźć w Graduale Romanum (Typis Vaticanis 190824), a do pozostałych podaje melodie. Układ części zasadniczej OCM jest podobny, jak w GS. Dodatkowo, na niektóre dni są podane śpiewy związane z czytaniami mszalnymi – najpierw na niedziele (kolejno do roku A, B i C), a następnie na dni powszednie25. Poza częścią zasadniczą OCM podaje melodie i zasady pozostałych śpiewów wykonywanych na Mszy św.26 oraz melodię Litanii do Wszystkich Świętych27.
OCM w dużej części podaje jedynie tytuły śpiewów, toteż korzystanie z tej księgi liturgicznej wymaga odwołania się do Graduale Romanum z roku 1908, ponieważ Stolica Apostolska po reformie soborowej nowego nie wydała. Jednak w 1979 r. została wydana księga Graduale Romanum28 przygotowana przez benedyktynów z Solesmes. W większości zawiera ona te same śpiewy, które podają starsze graduały i przyporządkowuje je do formularzy odnowionego Mszału, według układu podanego w OCM. GR nie jest księgą liturgiczną w ścisłym tego słowa znaczeniu, ponieważ nie otrzymało zatwierdzającego dekretu Stolicy Apostolskiej. Jednakże pełni ono funkcję księgi liturgicznej, tym bardziej, że odwołuje się do niego OWMR29.
Zawsze w czasie Eucharystii można wykonywać te śpiewy gregoriańskie, które podają wyżej wymienione księgi. Ponadto tematyka poszczególnych śpiewów na wejście, przygotowanie darów i Komunię świętą oraz stosunek ich treści do treści czytań i formularza danej mszy św. mogą być punktem odniesienia do wyboru pieśni na Eucharystię.
Śpiewniki polskie
Aby używać danego śpiewu w liturgii, wymagana jest aprobata Konferencji Episkopatu Polski lub przynajmniej władzy diecezjalnej30. Oznacza to, że w odpowiednich momentach w liturgii można wykorzystać śpiewy zamieszczone w polskich śpiewnikach, mających przynajmniej Imprimatur władzy diecezjalnej. Wśród nich uprzywilejowane są te, które posiadają aprobatę Konferencji Episkopatu Polski. [21] [22] [23] [24] [25] [26] [27] [28] [29] [30]
Śpiewnik Liturgiczny11 po raz pierwszy został wydany w 1991 r. Powstał na zlecenie Konferencji Episkopatu Polski jako „obowiązujący wzorzec wykonywania pieśni”32. Oprócz pieśni podaje on melodie odpowiedzi i aklamacji ludu, melodie części stałych, trzeciej formy aktu pokuty i śpiewów międzylekcyjnych. Zawiera on także pieśni wykonywane przy sprawowaniu innych sakramentów świętych, śpiewy nieszporów niedzielnych i świątecznych, śpiewy do nabożeństw i litanie. Między śpiewami w języku polskim znajdują się również gregoriańskie. Wszystkie melodie zamieszczone w ŚL są jednogłosowe.
Kolejnym śpiewnikiem uznanym jako ogólnopolski śpiewnik liturgiczny jest 41. wydanie Śpiewnika Kościelnego33. Oznacza to, że śpiewy w nim zawarte są dopuszczone do śpiewania w czasie Eucharystii, z wyjątkiem śpiewów na nabożeństwa i umieszczonych w dodatku kolęd domowych (pastorałek)34. Pieśni umieszczone są najpierw według okresu liturgicznego, a następnie według tematów (pieśni eucharystyczne, pieśni ku czci Najświętszej Maryi Panny i innych świętych, hymny, suplikacje i pieśni za zmarłych). W dalszej kolejności spośród śpiewów do wykonywania w czasie Eucharystii są podane: części stałe Mszy św, śpiewy międzylekcyjne, śpiewy w języku łacińskim (gregoriańskie łącznie z innymi utworami) oraz śpiewy z Taize. ŚK podaje również uwagi dotyczące śpiewów, których nie znajdziemy w przepisach liturgicznych:
• „Po Niedzieli Chrztu Pańskiego kolęda jest śpiewana po błogosławieństwie końcowym Mszy Świętej”35,
• „W czasie hymnów zasadniczo powinno się stać i nie należy śpiewać ich w czasie procesji”36,
• „Stosownie do okresów liturgicznych melodie do psalmów responsoryjnych powinny odzwierciedlać charakter danego czasu liturgicznego i treść psalmu”37,
• „W uroczystych i niedzielnych Mszach Świętych aklamacja nie powinna być recytowana, lecz śpiewana”38 (Dotyczy aklamacji w modlitwie powszechnej).
ŚK w części zatytułowanej „Cykle mszalne” podaje części stałe w języku polskim do wykonywania podczas Mszy św. Na wzór Mszy w śpiewie gregoriańskim podane są Msze zawierające: Panie (Kyrie), Chwała (Gloria), Święty (Sanctus) i Baranku Boży (Agnus Dei). Cyklów mszalnych jest 10, każdy przyporządkowany innemu autorowi. Oznaczenie całego cyklu jednym numerem sugeruje, że podczas jednej Mszy św. należy zaśpiewać części stałe jednego cyklu. Powstaje jednak wątpliwość, dlaczego nie dopuścić śpiewania części stałych z różnych cyklów podczas jednej Mszy św. Przepisy liturgiczne nie rozstrzygają tej kwestii. Stosowanie cyklów mszalnych w języku polskim wydaje się zasadne jedynie
31 Śpiewnik Liturgiczny, Lublin 1998. Dalej oznaczony jest skrótem ŚL.
32 Józef kardynał Glemp, Słowo wstępne, w: ŚL, ss. 5-6.
33„Podczas 372. Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski odbywającego się w Gnieźnie i Poznaniu (14-16 kwietnia 2016 roku), […] W czasie obrad dokonano uznania 41. wydania Śpiewnika kościelnego ks. Jana Siedleckiego jako ogólnopolskiego śpiewnika liturgicznego.” Komunikat podany na stronie internetowej: http://www.kkbids.episkopat.pl/. Ks. Jan Siedlecki, Śpiewnik Kościelny, wydanie 41., Kraków, 2015. Odtąd: ŚK.
34 ŚK, ss. 1139-1348.
35 Tamże, s. 61.
36 Tamże, s. 881.
37 Tamże, s. 975.
38 Tamże, s. 1003.
w przypadku wykonywania ich przez chór, jak w przypadku Mszy w chorale gregoriańskim. Jeżeli części stałe wykonuje organista z ludem, powinien przede wszystkim kierować się znajomością melodii przez obecnych na liturgii. Kiedy np. w parafii wierni zwykli śpiewać jedną melodię Chwała na wysokości Bogu i po kilka melodii innych części stałych, nie powinni być zobligowani do powtarzania tylko jednego cyklu. Ponadto niektóre części stałe podane w SK budzą wątpliwości przez powtórzenie słów w tekście, co czyni je niezgodnymi z tekstem podanym w Mszale Rzymskim zatwierdzonym dla diecezji polskich?9.
Oprócz cyklów mszalnych w SK można znaleźć melodie psalmów wraz z odpowiadającymi im melodiami aklamacji przed Ewangelią[31] [32]. Ma to ułatwić dobór aklamacji do melodii psalmu, jednak nie jest obligujące dla wykonawcy[33]. Melodie przyporządkowane są do poszczególnych okresów liturgicznych lub rodzajów obchodu (np. święta maryjne, czy msze pogrzebowe).
SK podaje melodie do II i III formy aktu pokuty[34]. Śpiew tropów na różne melodie jest przyjęty w liturgii od dawna w związku z zastępowaniem przez nie części stałej Kyrie eleison. Jednak wersety: Zmiłuj się nad nami, Panie. – Bo zgrzeszyliśmy przeciw Tobie. – Okaż nam, Panie, miłosierdzie swoje. -1 daj nam swoje zbawienie są w Mszale Rzymskim (tylko w wydaniu typicznym) podane z melodią opartą na tonie uroczystym[35]. W tym przypadku Konferencja Episkopatu Polski po raz pierwszy zatwierdziła melodię do tego tekstu obrzędów Mszy św[36].
Inne śpiewniki mają tylko zezwolenie władz diecezjalnych do użytku w liturgii. Według badań ks. Andrzeja Klocka[37], do trzech najpopularniejszych i najbardziej preferowanych śpiewników, oprócz ŚL i ŚK, należy śpiewnik Exsultate Dec?[38]. Jest on z założenia śpiewnikiem przeznaczonym dla członków Ruchu Światło-Życie oraz ich wspólnot parafialnych[39]. Służy jednak w dużo szerszym środowisku, niż tylko w grupach oazowych. Oprócz części stałych, śpiewów międzylekcyjnych, niektórych aklamacji i odpowiedzi, zawiera śpiewy tradycyjne oraz nowsze (wśród nich wiele dwu-, trzy- lub czterogłosowych) nie tylko do śpiewania w czasie Eucharystii, lecz także na różne okazje. Śpiewy gregoriańskie są włączone między pozostałe śpiewy. Śpiewnik podaje również normy i uwagi dotyczące doboru śpiewów.
Oprócz tych trzech najpopularniejszych śpiewników, korzysta się w Polsce z wielu innych. Nie wszystkie śpiewy przez nie podawane są odpowiednie do wykonywania w czasie Mszy św. Przykładem może być Śpiewnik nowych pieśni kościelnych[40]. Przeznaczony jest on zasadniczo dla młodzieży[41], ale również zdobył dość dużą popularność wśród organistów[42]. Zawiera pieśni i piosenki religijne. Jednakże nie są one rozdzielone w śpiewniku, lecz występują obok siebie. Jedynie w spisie treści tytuły pieśni przeznaczonych do śpiewania na Eucharystii są wytłuszczone[43]. Interesującym jest fakt, że wiele spośród śpiewów uznanych przez autora za nieodpowiednie do wykonywania w czasie Mszy św. zostało włączonych do śpiewnika Ex w dziesiątym wydaniu[44]. Taka zmiana w odstępie 25 lat może świadczyć o tym, że z biegiem czasu coraz więcej piosenek religijnych wykonuje się w czasie Eucharystii i granica między nimi a śpiewami liturgicznymi staje się coraz bardziej płynna.
Śpiewnik Niepojęta Trójco?[45] został wydany przez Dominikański Ośrodek Liturgiczny. Zamieszczono w nim różne rodzaje śpiewów: chorał gregoriański, śpiewy liturgii prawosławnej, śpiewy z Taize, utwory renesansu polskiego oraz kompozycje współczesne[46]. Chociaż większość spośród obecnych w nim śpiewów jest wielogłosowa, to jednak autorzy mają intencję, aby wykonywało je całe zgromadzenie liturgiczne włączając się w śpiew podstawowego głosu[47]. Śpiewnik posiada Imprimatur Kurii Metropolitalnej w Krakowie oraz zezwolenie władz zakonnych. W Niepojęta Trójco można znaleźć śpiewy przeznaczone również na te momenty Mszy św., do których melodie są podane jedynie w Mszale, z tym, że nie są one tożsame z podanymi w Mszale (Kanon Rzymski[48], aklamacje po przeistoczeniu[49], Modlitwa Pańska[50]) bądź też Mszał ani inne księgi liturgiczne czy dokumenty nie przewidują melodii do owych momentów (modlitwa celebransa z odpowiedzią ludu na przygotowanie darów[51]). OWMR podkreśla, że w wymienionych częściach celebrans i lud wypowiadają tylko formuły zamieszczone w Mszale[52], ewentualnie Konferencja Episkopatu może zatwierdzić melodie dla tych części. Śpiewnik Niepojęta Trójco nie spełnia tych wymogów. Melodia Kanonu Rzymskiego umieszczona w śpiewniku[53] nie tylko jest inna od podanej w Mszale, lecz dodatkowo zawiera aklamacje i odpowiedzi nie przewi-
dziane w Ordo missae. Aklamacje te oraz słowa konsekracji przeznaczone są do śpiewu wielogłosowego. Taki sposób wykonania śpiewu jest niezgodny z naturą Modlitwy eucharystycznej i stanowi poważne nadużycie. W śpiewniku występują także wielogłosowe melodie psalmów responsoryjnych[54]. Zakłada to wykonywanie ich przez więcej niż jedną osobę, co sprzeciwia się normom liturgii[55]. Niektóre zatem śpiewy nie mogą się zaliczać do liturgicznych[56]. W 2010 r. Dominikański Ośrodek Liturgiczny wydał drugi tom Niepojęta Trójco[57]. Nie podaje on już melodii Kanonu Rzymskiego ani śpiewu dialogu kapłana z ludem na przygotowanie darów. Jednakże można w nim również znaleźć elementy, które wyklucza się z liturgii. Są to wielogłosowe melodie psalmu responsoryjnego[58] oraz wielogłosowa odpowiedź do aklamacji po przeistoczeniu67.
Powyższa analiza wskazuje, że wybierając śpiewy na Eucharystię, należy korzystać ze śpiewników zatwierdzonych przez odpowiednie władze kościelne. Ponadto nie wolno zmieniać tekstów i melodii zawartych w Ordo missae, choćby nawet śpiewnik podawał inną wersję.
[1] Por. KL 113.
[2] Jednym z wyjątków jest śpiewnik Iubilate Deo, Typis polyglotis Vaticanis 1974.
[3] OWMR 395.
[4] OWMR 390.
[5] OWMR 393 podaje, że „Konferencje Episkopatów winny zatwierdzić melodie, zwłaszcza dla tekstów Obrzędów Mszy św., odpowiedzi i aklamacji ludu”. Zatem większy nacisk OWMR kładzie na inne części niż śpiewy procesyjne.
[6] Instrukcja Episkopatu Polski o muzyce liturgicznej po Soborze Watykańskim II (8.02.1979), nr 10 – odtąd: IEM.
[7] OWMR 362.
[8] OWMR 61-62.
[9] Również w tym przepadku OWMR kładzie na to mniejszy nacisk niż na melodie do tekstów Ordo miss
[10] IEM 10.
[11] Również z mniejszym naciskiem, jak w poprzednim przypadku.
[12] KL25.
[13] KL117.
[14] B. Nadolski, Leksykon liturgii, Poznań 2006, s. 501.
[15] Graduale Simplex, editio typica altera, Libreria Editrice Vaticana 1999, odtąd: GS.
[16] Tamże, ss. 3-17.
[17] Tamże, ss. 21-49.
[18] Tamże, ss. 53-445.
[19] Tamże, ss. 449-486.
[20] B. Nadolski, Leksykon liturgii, cyt., s. 1235.
[21] Tamże, s. 740.
[22] Ordo cantus missae, editio ty pi ca altera, Libreria Editrice Vaticana 1987, odtąd: OCM.
[23] Tamże, ss. 29-167.
[24] Tamże, s. 13.
[25] Tamże, ss. 62-74.
[26] Tamże, ss. 173-194.
[27] Tamże, ss. 197-202.
Graduale Romanum Sacrosanctae Romanae Ecclesiae, Solesmis 1979, odtąd: GR.
Ogólne wprowadzenie do Mszału rzymskiego (z trzeciego wydania Mszału rzymskiego), Poznań 2004. W punktach dotyczących śpiewu na wejście, Komunię świętą i psalmu, pośrednio także śpiewu na przygotowanie darów: OWMR 48, 61, 87, 74.
Tamże, s. 913 (powtórzone słowa Christe i Kyrie); ss. 916-917 (powtórzone słowa: pełne są niebiosa, 4x Hosanna, który idzie w imię Pańskie oraz 2x obdarz nas pokojem); s. 921 (powtórzone 4x Hosanna); s. 933 (powtórzone 2x Hosanna); s. 947 (Panie, zmiłuj się nad nami – słowa śpiewane są 3 razy, a nie 2).
[32] Tamże, ss. 976-1001.
[33] Zob. tamże, s. 975.
[34] Tamże, ss. 961-965.
[35] Missale Romanum, editio typica tertia, Typis Vaticanis 2002, s. 506.
[36] Por. OWMR 393. Można się zatem spodziewać w przyszłości zatwierdzenia melodii np. do I formy aktu pokuty lub innej melodii Modlitwy Pańskiej, niż podana w Mszale Rzymskim.
[37] A. Klocek, Najczęściej używane w Polsce zbiory pieśni kościelnej, w: Liturgia Sacra 6 (2000) nr 1, ss. 65- 83. Autor przeprowadził sondaż metodą korespondencyjną „na grupie kilkudziesięciu organistów kościołów katedralnych i ważniejszych kościołów zakonnych” (tamże, s. 67), a także w seminariach diecezjalnych i zakonnych. Wszystkich respondentów było 75.
[38] Exsultate Deo…, śpiewnik mszalny, wydanie dziesiąte, Kraków 2010. Odtąd: Ex.
[39] G. Skop, Od redakcji, w: Ex, ss. 6-8.
[40] M. Żuk, Śpiewnik nowych pieśni kościelnych i piosenek religijnych, Olsztyn 1985.
[41] Tamże, ss. 7-9.
[42] A. Klocek, Najczęściej…, ss. 65-63. Śpiewnik ten w wynikach badań popularności jest na piątym miejscu.
[43] M. Żuk, Śpiewnik…, ss. 529-539.
[44] Np. śpiewy: Jesteś Panie winnym krzewem (Ex, s. 383), Litania do Matki Boga i ludzi (Ex, s. 508), Radością naszą jesteś Ty (Ex, s. 412).
[45] Śpiewnik liturgiczny Niepojęta Trójco, Kraków 1998.
[46] Tamże, s. 6 („Wprowadzenie” J. Gałuszki OP).
[47] Tamże.
[48] Tamże, ss. 110-121.
[49] Tamże, ss. 10,18.
[50] Tamże, s. 83.
[51] Tamże, s. 8.
[52] OWMR 75,151,147.
[53] Niepojęta Trójco, ss. 110-121
[54] Niepojęta Trójco, ss. 56-65.
[55] Wskazania Konferencji Episkopatu Polski po ogłoszeniu nowego wydania Ogólnego wprowadzenia do Mszału rzymskiego (9.03.2005), 14.
[56] Ł. Wolański, Śpiewnik liturgiczny „Niepojęta Trójco” – krótka analiza krytyczna, Anamnesis 54, ss. 91-98.
[57] Niepojęta Trójco, tom II, Kraków 2010.
[58] Tamże, ss. 79-89.
Co się stanie, jeżeli użyjemy “niezatwierdzonej” pieśni spoza podanego zakresu?