W większości są to cytaty z poniższych dokumentów.
I. DOKUMENTY KOŚCIOŁA
A. Instrukcja Kongregacji Sakramentów Immensae caritatis na temat ułatwiania w niektórych wypadkach przyjmowania Komunii sakramentalnej (1973)
B. Instrukcja Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Inaestimabile donum w sprawie niektórych norm dotyczących kultu Tajemnicy Eucharystycznej (1980)
C. Postanowienie Konferencji Episkopatu Polski odnośnie nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej (1990)
D. Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski w sprawie formacji i sposobu wykonywania posługi nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej (1991)
E. Instrukcja międzydykasterialna Ecclesiae de mysterio o niektórych kwestiach dotyczących współpracy wiernych świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów (1997)
F. Ogólne wprowadzenie do Mszału Rzymskiego, wydanie trzecie (2002)
G. Obrzęd wyznaczenia nadzwyczajnych szafarzy udzielania Komunii świętej (2014)
H. Wskazania Konferencji Episkopatu Polski odnośnie nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej (2006)
I. Modyfikacja instrukcji Konferencji Episkopatu Polski w sprawie formacji i sposobu wykonywania posługi nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej z dnia 22 VI 1991 (2006)
J. Komunia święta i kult Tajemnicy Eucharystycznej poza Mszą świętą dostosowane
do zwyczajów diecezji polskich (2016)
II. ZADANIA NADZWYCZAJNEGO SZAFARZA
a. udzielenie Komunii wiernym;
b. zanoszenie Komunii chorym pozostającym w domu (por. A. I).
III. KIEDY NADZWYCZAJNY SZAFARZ MOŻE UDZIELAĆ KOMUNII?
a. „Gdy nie ma kapłana, diakona i akolity;
b. gdy wymienieni wyżej nie mogą udzielać Komunii św. z powodu wykonywania innej posługi duszpasterskiej, braku zdrowia lub starości;
c. gdy liczba wiernych przystępujących do Komunii jest tak wielka, że odprawianie Mszy lub rozdzielanie Eucharystii poza Mszą zbytnio by się przeciągnęło” (A. I/C. 9/E. 8 § 2/ F. 162/H. 6).
„Należy to jednak rozumieć w ten sposób, że w żadnym przypadku wystarczającą przyczyną (rozdawania Komunii przez nadzwyczajnego szafarza) nie będzie nieznaczne przedłużenie, oceniane w świetle zwyczajów i kulturowego kontekstu miejsca” (Redemptionis sacramentum 158).
„Poza przypadkami choroby lub niedołężności odprawiający kapłan a także koncelebransi, nie mogą wyręczać się posługą szafarzy, sami nie rozdzielając Komunii św.” (D. II/I. II).
„Należy więc zganić postawę tych kapłanów, którzy choć obecni przy celebrze, wstrzymują się od udzielania Komunii św., zostawiając ten obowiązek świeckim” (B. 10).
Świecki nadzwyczajny szafarz udzielania Komunii świętej może być zaangażowany tylko wtedy, gdy „nie ma na miejscu kapłana, diakona ani akolity” (J. 17). Ustanowiony akolita (najczęściej alumn seminarium) ma zatem pierwszeństwo posługi przed innymi nadzwyczajnymi szafarzami.
IV. STRÓJ NADZWYCZAJNEGO SZAFARZA
W czasie Mszy św. strojem szafarza jest alba i, w razie potrzeby, cingulum (C. 8/H. 8/I. II). Gdy zanosi Komunię chorym najlepiej, gdy zakłada albę, choć może być także w stroju świeckim, jednak zawsze odświętnym i poważnym (H. 8/I. II).
V. CO ROBI NADZWYCZAJNY SZAFARZ W CZASIE MSZY ŚWIĘTEJ?
a. „Przed Mszą św. nadzwyczajni szafarze powinni przygotować naczynia z hostiami do konsekracji i ustawić je na kredensie” (D. II/I. II).
b. „Nadzwyczajni szafarze Komunii św., ubrani w alby, zajmują miejsce w prezbiterium lub tam, gdzie znajdują się inne osoby pełniące funkcje liturgiczne. W żadnym wypadku nadzwyczajny szafarz nie powinien podczas Mszy św. znajdować się w zakrystii” (D. II/I. II).
c. „Gdy nie ma innych ministrantów szafarze zanoszą naczynia na ołtarz w czasie przygotowywania darów” (D. II/I. II).
d. „Podczas śpiewu Baranku Boży nadzwyczajny szafarz podchodzi do ołtarza i klęka na oba kolana z boku odprawiającego kapłana. O ile ze względów przestrzennych byłoby to niemożliwe, może uklęknąć z tyłu lub z przodu ołtarza. Po przyjęciu Ciała i Krwi Pańskiej, kapłan podaje Komunię św. szafarzowi. Wypada, aby udzielił mu jej pod dwiema postaciami przez zanurzenie albo przez bezpośrednie picie z kielicha. Następnie podaje szafarzowi naczynie z komunikantami i razem z nim przystępuje do rozdzielania Komunii św.” (D. II/I. II).
„Szafarze przystępują do ołtarza dopiero po przyjęciu Komunii św. przez kapłana i z jego rąk otrzymują naczynia zawierające postacie eucharystyczne” (F. 162). To znaczy, że nie wolno udzielać Komunii szafarzowi zanim kapłan nie przyjmie Obu Postaci (G. 12) oraz że poza wyjątkowymi sytuacjami, nie wolno szafarzowi samemu wyjmować naczyń z Najświętszym Sakramentem i przynosić je na ołtarz (G. 12).
e. „Po zakończeniu udzielania Komunii św. kapłan i szafarz wracają do ołtarza. Kapłan zanosi puszkę z Najświętszym Sakramentem do tabernakulum, po czym wraca do ołtarza i sam puryfikuje pateny i kielich. Jedynie w wyjątkowych wypadkach świecki szafarz zanosi puszkę
z Najświętszym Sakramentem do tabernakulum, wówczas przed zamknięciem drzwiczek przyklęka na jedno kolano, następnie wraca na swoje miejsce. Jeśli zachodzi potrzeba puryfikuje palce w naczynku stojącym obok tabernakulum lub na kredensie” (D. II/I. II). Szafarzowi nie wolno puryfikować naczyń (D. II/F. 163/183/192/G. 14/I. II).
f. „Zgodnie z zasadą podziału funkcji w zgromadzeniu liturgicznym nadzwyczajny szafarz Komunii św. nie powinien z zasady pełnić innych posług liturgicznych, np. lektora, komentatora itp. Inną funkcję może pełnić wyjątkowo, gdy brak właściwych osób i ich czynności musiałby wykonać odprawiający kapłan” (D. II).
VI. ZANOSZENIE KOMUNII ŚWIĘTEJ CHORYM
a. „Do zasadniczych obowiązków nadzwyczajnego szafarza Komunii św. należy również pomoc w zanoszeniu jej chorym i niepełnosprawnym. W większych parafiach mogą być szafarze wyłącznie do Komunii św. chorych. Obowiązują jednak wobec nich te same kryteria doboru
i te same warunki przygotowania” (D. III/I. II).
b. „W przeddzień Komunii św. pomocnik powinien odwiedzić chorego. W ramach duchowego przygotowania należy delikatnie zapytać chorego czy pragnie przed Komunią św. przyjąć sakrament pokuty, jeśli tak, trzeba o tym powiadomić proboszcza. Takie odwiedziny będą potrzebne zwłaszcza w początkowym okresie zanoszenia choremu Komunii św. W czasie wizyty przygotowawczej, o ile zaistnieje taka potrzeba, należy poprosić domowników lub opiekunów chorego o odpowiednie przygotowanie mieszkania (stół nakryty białym obrusem, świece, krzyż, woda święcona, szklanka czystej wody do puryfikacji lub podania choremu)” (D. III).
c. „Celem podkreślenia związku Komunii świętej chorego ze sprawowaniem Eucharystii przez wspólnotę parafialną, wskazane jest, by nadzwyczajni szafarze otrzymywali Najświętszy Sakrament od celebransa po obrzędzie rozesłania wiernych. Przed końcowym błogosławieństwem kapłan przekazuje chorym za pośrednictwem pomocników specjalne pozdrowienie od wspólnoty” (D. III/I. II).
d. „Nadzwyczajny szafarz zanosi Komunię św. do chorego w specjalnie do tego celu wykonanym naczyniu umieszczonym w odpowiedniej bursie, którą zawiesza na szyi. Swoją posługę poza Mszą św. pomocnik może pełnić w ubraniu cywilnym, ale odświętnym i poważnym. Niosący Komunię św. w drodze nie rozmawia, ale w modlitewnym skupieniu uwielbia swego Pana i Boga” (D. III/I. II). „Powinien iść w miarę możliwości prostą drogą do domu chorego, unikając wszelkich spraw świeckich, aby wyeliminować jakiekolwiek niebezpieczeństwo profanacji i zachować jak największy szacunek względem Ciała Chrystusa” (Redemptionis sacramentum 133).
e. „Zwykły i skrócony obrzęd Komunii świętej chorych udzielanej przez szafarza nadzwyczajnego znajduje się w księdze liturgicznej: Sakramenty chorych. Obrzędy i duszpasterstwo, Katowice 2004, s. 54-63” (D. III/I. II).
VII. BŁOGOSŁAWIENIE WIERNYCH W CZASIE PROCESJI KOMUNIJNEJ
PRZEZ NADZWYCZAJNEGO SZAFARZA
W niektórych miejscach pojawiła się praktyka błogosławienia wiernych podczas procesji komunijnej. Błogosławieństwo to polega najczęściej na wykonaniu znaku krzyża na czole. Przyjmującymi błogosławieństwo są najczęściej małe dzieci (przygotowujące się do pierwszej Komunii lub trzymane przez rodziców na ramionach). W niektórych przypadkach są to osoby, które z obiektywnych przyczyn nie mogą przyjąć Komunii.
Już sama praktyka udzielania błogosławieństwa w czasie Komunii budzi pewne zastrzeżenia. Wierni podchodzą bowiem do ołtarza, by przyjąć Chrystusa w Eucharystii. Błogosławieństwo otrzymają wszyscy chwilę później na zakończenie Mszy. Wprawdzie daje to wiernym, którzy nie komunikują, wrażenie, że też „coś” otrzymują, ale należałoby się zastanowić nad poprawnością teologiczną i wartością duszpasterską takiej praktyki. Do tego dochodzi kwestia możliwości uronienia partykuł Najświętszych Postaci (por. A. IV).
Nadzwyczajnemu szafarzowi nie wolno błogosławić wiernych. Udzielającym błogosławieństwa w czasie celebracji liturgicznych może być jedynie biskup, prezbiter lub diakon. Księgi liturgiczne, zakładające przewodniczenie niektórym obrzędom przez szafarzy świeckich, nakazują takiemu szafarzowi wykonanie na sobie samym znaku krzyża i podają mu inną formułę (por. Zwykły obrzęd Komunii chorych udzielanej przez szafarza nadzwyczajnego; Obrzędy błogosławieństw). „Diakonom lub nie wyświęconym wiernym nie wolno używać gestów lub wykonywać czynności, które są właściwe samemu kapłanowi celebrującemu” (E. 6 § 2 [Instrukcja Ecclesia de mysterio]).
VIII. POST ILLA VERBA
W kwestii poprawności przestrzegania zasad działania nadzwyczajnych szafarzy chodzi jednak nie tyle o ślepe przestrzeganie przepisów, ale o przestrzeganie przepisów z zachowaniem ich ducha. A czy częścią tegoż ducha nie jest wyakcentowanie oraz zachowanie niepowtarzalnej wyjątkowości posługi wyświęconego kapłana względem ważnej, lecz pomocniczej jedynie roli nadzwyczajnego (nomen omen!) szafarza świeckiego? Czy jako kapłani nie oddajemy powoli niektórych „przyczółków” wyjątkowości kapłańskiej posługi świeckim (otwieranie tabernakulum, przenoszenie naczyń, rozdawanie Komunii w tym samym zakresie, co kapłani, wystawienia
i chowanie Najświętszego Sakramentu, błogosławienie wiernych, nakładanie rąk, głoszenie „homilii” w czasie Mszy)? W Kościele na Zachodzie takie powolne rozmywanie doprowadziło
do bardzo przykrych skutków. Patrząc z pewnym uproszczeniem, można by, cytując jednego
z kapłanów, powiedzieć, że doszliśmy do paradoksalnej sytuacji, w której prezbiterzy zbierają wciąż tacę, a świeccy szafują Najświętszym Sakramentem…